კახა ბენდუქიძე ენერგეტიკის რეფორმაზე

(ინტერვიუ ჩაწერილია 2013 წლის დეკემბერში)

რამდენიმე დღის წინ ყური მოვკარი, „რა გაპარტახებული ენერგოსისტემა ჩაიბარა „ქართულმა ოცნებამ“ და რამდენი იშრომა კახა კალაძემ, რომ ქვეყანაში ენერგეტიკული მდგომარეობა გამოესწორებინა. არ ვიცი, ვინ შეიძლება ეს ტყუილი დაიჯეროს, მაგრამ, როგორც ჩანს, ასეთებიც არსებობენ.

2004-2012 წლებში საქართველოში გატარებული რეფორმების შესახებ საკმაოდ ბევრი დაიწერა და რამდენიმე წიგნიც არის გამოცემული. თუმცა, სამწუხაროა რომ იმ წიგნის დასრულება ვერ მოხერხდა, რომელზეც მე ვმუშაობდი და ამისთვის კახასთან ინტერვიუებს ვიწერდი ხოლმე. მიზეზი კახა ბენდუქიძის დევნა გახდა, რის გამოც ქართული რეფორმების არქიტექტორი საქართველოდან წავიდა და ცოცხალი ვეღარც დაბრუნდა... მაშინდელი მასალებიდან დღეს იმ ფრაგმენტს ვაქვეყნებ, სადაც ენერგეტიკის შესახებ ვისაუბრეთ.

კახა ბენდუქიძე იხსენებს 2004 წლის მაისს და მდგომარეობას, რაც მას საქართველოში დახვდა. ასევე, ენერგეტიკის სფეროში რეფორმების მსვლელობას, მაშინ არსებულ სიტუაციას და საინტერესო მომენტებს.

- 2004 წლის მაისში, როცა საქართველოში ჩამოვედი, აღმოვაჩინე, რომ დენი ძირითადად არ იყო. სასტუმრო „მერიოტში“ გავჩერდი, სადაც ელექტროენერგია გენერატორის წყალობით ჰქონდათ. დედაჩემთან, სახლში რომ მივდიოდი ხოლმე, დენი იქაც გენერატორით და აკუმულატორით იყო. როგორც კი მინისტრი გავხდი, ჩემთვის გასაგები იყო, რომ ენერგეტიკა ერთ-ერთი მთავარი მოსაგვარებელი საკითხი გახლდათ.

- უდენობის გამო მაშინ არც საპროტესტო გამოსვლები იყო იშვიათობა...

- სიტუაცია იყო შემდეგი: დღის განმავლობაში 24 საათის მანძილზე დენი არ იყო არსად, მთავრობის კანცელარიაშიც კი. თბილისს უკეთესად აწვდიდნენ, ვიდრე რეგიონებს; ზოგადად, ქალაქებში ცოტა უკეთესი მომარაგება იყო, ვიდრე სოფლებში. პრემიერ-მინისტრი ენერგომომარაგების თაობაზე ყოველდღე ატარებდა თათბირს..

2004 წლის სექტემბრისთვის სპეციალური ფორმაც კი შეიმუშავეს, „ექსელში“ გაკეთებული ცხრილი იყო ამობეჭდილი, სადაც წითელი და მწვანე ზონები იყო მონიშნული და ქალაქები ჩამოწერილი. წითელი ნიშნავდა, რომ დენი არ იყო, სადაც მწვანე იყო - ის აღნიშნავდა, რომ დღე-ღამის მითითებულ მონაკვეთში ამ ქალაქს თუ სოფელს დენი უნდა მიეღო. ამ ნახაზს რომ შეხედავდით, ჩანდა, რომ მთელ საქართველოში დენი ძირითადად არ იყო.

- ენერგოკრიზისმა ეკონომიკური კოლაფსიც გამოიწვია.

- უდენობამ გამოიწვია საქართველოში უზარმაზარი ეკონომიკური ცვლილებები. მაგალითად, იყო საწარმოები, რომლებსაც კახეთიდან ჩამოჰქონდათ ხე-ტყე, მორები და თბილისში ხერხავდნენ. მერე ამ მასალას იყენებდნენ თბილისშიც და სხვაგანაც. ეს ხომ უაზრობაა? შენ ჩამოგაქვს ნახერხი, იმის ნაცვლად, რომ დახერხო ადგილზე და ჩამოიტანო სუფთა ფიცარი. ნახერხში დაახლოებით 30% მიდის. ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, გამოდის, რომ ტვირთის 30%-ს ტყუილად დაატარებდნენ.

ასევე, იმერეთის რეგიონში ქვის მომპოვებლებს ქვა ქუთაისში ჩაჰქონდათ დასახერხად და დასამუშავებლად.

ასე რატომ ხდებოდა? იმიტომ, რომ დენი არის მსგავსი საქმიანობის მთავარი მამოძრავებელი.  თბილისში დენი არ იყო რეგულარულად, მაგრამ იყო ხოლმე. ანუ, თბილისში შეიძლებოდა ასეთი ბიზნესის აწყობა. იმ სოფელში კი, სადაც ხე-ტყე თუ ქვა მოიპოვება, დენზე წვდომა თითქმის შეუძლებელი იყო და ამიტომ ასეთი სამხერხაო საამქროს გაკეთებას აზრი არ ჰქონდა.

უდენობის გამო ჩემი ახლობლები გურიიდან თბილისში გადმოსახლდნენ. ყველაფერი კარგად ჰქონდათ: სახლი, დიდი, ეზო... მაგრამ, უნდოდათ, რომ შვილებს კომპიუტერი გამოეყენებინათ. მახსოვს, 2002 წელში ხშირად უთქვამთ, „ვერ დაგირეკე, მობილური ტელეფონი დამიჯდა და ვერ დავტენე რომ დამერეკაო“.

- ასეთ სიტუაციაში გენერატორის დენზე ბიზნესის აწყობას შეიძლება აზრი ჰქონდეს?

- ძალიან ძვირი ჯდება. მაშინ რაც იყო დენის საფასური იმასთან შედარებით გენერატორის დენი დაახლოებით 8-ჯერ უფრო ძვირი ჯდებოდა. გარდა იმისა, რომ წარმოების ასე აწყობას დიდი ხარჯი აქვს, დიზელზე გამომუშავებულ დენზე დამზადებული პროდუქცია კონკურენტული აღარ არის.

ძვირი დიზელიდან კუსტარულად დენის წარმოება როგორ შეიძლება უფრო ენერგოეფექტური იყოს, ვიდრე ქარხნული პრინციპით ელექტროენერგიის გამომუშავებაა?

- მარგი ქმედების კოეფიციენტი ძალიან დაბალია.

- ძალიან დაბალია, ვიდრე ჰესის ან თუნდაც თბოელექტროსადგურის შემთხვევაში. დიზელზე მომუშავე გენერატორს სულ სხვა ეკონომიკა აქვს.

- მაშინდელ ენერგოკრიზისს და მთავრობის დამოკიდებულებას დავუბრუნდეთ.

- მახსოვს, 2005 წელი იყო, თებერვლის დასაწყისი. დიდი თათბირი იყო ენერგეტიკაზე და დიდი კამათიც გვქონდა. პრემიერ-მინისტრმა ჟვანიამ იკითხა, რა იქნება იმის დამადასტურებელი, რომ ენერგეტიკის რეფორმა წარმატებულად ჩარტარდაო? მე ვუთხარი, რომ ამის ძალიან მარტივი მაჩვენებელი არსებობს - როცა თქვენ ამ საკითხის შესახებ თათბირებს აღარ ჩაატარებთ-მეთქი. ჟვანიამ მითხრა - როგორ, ეს ხომ შეუძლებელია, ეგ ხომ არასოდეს მოხდება... ეგეთი რა უნდა მოხდეს, რომ ქვეყანაში რეგულარულად არ გაიმართოს თათბირი ენერგეტიკის საკითხებზეო.

პრობლემა იმდენად უზარმაზარი ჩანდა, რომ ჟვანიას არ სჯეროდა მისი გადაჭრის. ნოღაიდელმა უთხრა, რატომ, აი, ხომ აღარ ატარებ გადასახადების შემოსვლაზე ყოველდღიურ თათბირებსო? შევარდნაძის დროსაც და მერეც, ერთხანს, ტარდებოდა ყოველდღე თათბირი: დილით რამდენი შევიდა სახელმწიფო ხაზინაში და ასევე, საღამოს - რამდენი შევიდა.

- რა იყო მთავარი პრობლემა, რაც მაშინ ენერგოკრიზისიდან თავის დაღწევის საშუალებას არ იძლეოდა?

- დღევანდელი გადასახედიდან რაც კარგად ჩანს, მაგრამ მაშინ არ ჩანდა პრობლემა: ეს გახლავთ ტარიფი. დენი იმდენად იაფი ღირდა, რომ ვერ უზრუნველყოფდა წარმოების ხარჯების დაფარვას. მეორე - მომხმარებელი არ იხდიდა. მესამე - არ იყო გამრიცხველიანება და არ არსებობდა ნორმალური მენეჯმენტი.

- ვინც გადამხდელი იყო, დენი იმდენად იაფი ღირდა, დაზოგვას არც არავინ ფიქრობდა.

- ძალიან მცირე ნაწილი იყო, ვინც რატომღაც იხდიდა. მოხმარება ბევრად განსხვავდება დღე-ღამის მიხედვით. დილით მეტია, მერე კლებულობს, საღამოს მატულობს, შუაღამისას ისევ კლებულობს და ასე შემდეგ. ასევეა სეზონების მიხედვით. ყველაზე მაღალი დატვირთვა ენერგოსისტემას 31 დეკემბრის ღამეს ჰქონდა - ახალ წელს ყველა ცდილობდა ბინა გაეჩახჩახებინა. 2007 წელს, როდესაც ელექტროსექტორში რეფორმა უკვე ჩატარებული იყო და დენის პრობლემა მოიხსნა, მოხმარება 31 დეკემბერს იყო უფრო მცირე, ვიდრე დავუშვათ, 2004 წელს, წელიწადის სხვა პერიოდში. იმიტომ, რომ ხალხმა დაიწყო მოხმარებული დენის თვლა და დაზოგვა.

გასაგები იყო, სიტუაციას სჭირდებოდა კარგი შესწავლა. ენერგეტიკის სამინისტრო ძირითადად ენერგოსისტემის რეაბილიტაციით იყო დაკავებული. უზარმაზარი სახელმწიფო ფული ხარჯებოდა რეაბილიტაციაზე და მიდიოდა მსჯელობა, სტრუქტურა როგორ უნდა ყოფილიყო მოწყობილი. დიდი აზრთა სხვადასხვაობა იყო ჩემს გუნდსა და ენერგეტიკის სამინისტროს შორის.

- თქვენ როდიდან ჩაერთეთ ენერგეტიკის სექტორის რეფორმირებაში?

- ძალიან მალევე. მიმაჩნდა, რომ შექმნილი სიტუაციიდან გამოსავლის წამალი რეგულაციების შესუსტება და პრივატიზაციაა. ენერგეტიკის სამინისტროს პოზიცია იყო, რომ პრივატიზაცია არ იყო საჭირო და საერთოდ, რეგულაციები პირიქით, უნდა გამკაცრებულიყო.

- ნიკა გილაურის ხედვა იყო ასეთი?

- კი, გილაურის ხედვა იყო ასეთი: არა, ჯერ არ არის საჭირო, ჯერ მოვიცადოთო და ა.შ.

ასეთი იდეაც კი არსებობდა, რომელიც რომელიღაც კონსულტანტმა შეიმუშავა, რომ  საერთოდ, ყველა ენერგოკომპანია, რაც კი საქართველოშია, დისტრიბუტორი თუ მწარმოებელი, ყველას ჰქონოდა ერთი საბანკო ანგარიში. ანუ, ყველა კომპანიისთვის იქნებოდა ერთი საერთო ანგარიში.

- აზრი რა იყო?

- აზრი ის იყო, რომ „აი, სხვანაირად არ გამოდის“.

გარდა ამისა, იყო ასეთი შეხედულება, თუ გილაური და ხეთაგური გაიხსენებენ თავიანთ სიტყვებს, ეს უნდა აღიარონ, რომ „დენი არ არის საბაზრო პროდუქტი“.

- აბა რა არის?

- ეს არის „წმინდა მომსახურება“. ვინაიდან არ შეიძლება მისი საწყობში შენახვა, ამიტომ, მთლად ჩვეულებრივი პროდუქტი არ არისო. მეუბნებოდნენ, ელასტიურობა არ გააჩნია ფასს და მოთხოვნა-მიწოდების მრუდი არ მოქმედებს, ანუ ფასი რომ გავზარდოთ, მაინც იგივე მოხმარება იქნებაო. ამას ხეთაგური და გილაური მეუბნებოდნენ. არადა, ეს სასაცილოა. ბევრი მომსახურებები არსებობს, რომლის შენახვაც არ შეიძლება. მაგალითად, არემონტებ მანქანას - ამის შენახვა არ შეიძლება. ფულს იხდი და ამ რემონტის პროცესს ვერ შეინახავ. მაგრამ, ამის გამო ეს პროცესი საბაზრო ეკონომიკიდან გამორთული არ არის.

ასეთი დამოკიდებულება და რწმენა ელექტროენერგიასთან დაკავშირებით, მინდა გითხრათ, საკმაოდ გავრცელებულია. მსოფლიოშიც არის ხალხი, ვინც ამბობს, რომ დენი ჩვეულებრივი პროდუქტი არ არის და ათას სისულელეს მოაყოლებენ ხოლმე. თან, პრობლემა რატომ იყო: არსებობდა დამოუკიდებელი მარეგულირებელი კომისია, რომელსაც კიდევ უფრო უცნაური შეხედულება ჰქონდა - ის საერთოდ საბაზრო ეკონომიკის მიღმა იყო და არ სჯეროდა საბაზრო პრინციპების არსებობა.

დასაწყისშივე, 2004 წელს მე შევქმენი პატარა ჯგუფი. ეკონომიკის მინისტრი რომ გავხდი, სამინისტროში დამხვდა საჯარო სამართლის იურიდიული პირი „სერმა“, მსოფლიო ბანკის პროექტი იყო, რომელიც მუშაობდა საწარმოების რესტრუქტურიზაციაზე. საკმაოდ სოლიდური პროექტი იყო იმ მხრივ, რომ ძალიან დიდი ფული  - 15 მილიონი დახარჯა. თუმცა, ამ თანხის სანაცვლო არაფერი მიუღია... მე მინდოდა ამ პროექტის დახურვა. დახურვა არ გამოვიდა და ამიტომ გადავწყვიტე ეს პროექტი სარგებლისათვის გამომეყენებინა. „სერმას“ 5 თანამშრომლისგან შევქმენი ჯგუფი, რომელიც მუშაობდა ენერგეტიკის სექტორზე, მის აღწერაზე, რა მდგომარეობაა, ფინანსური ნაკადების შესწავლაზე და ა.შ. ჯგუფი აგროვებდა ყველა მონაცემს, ყველა ფინანსურ და სტრუქტურულ ინფორმაციას, საკანომდებლოს და ა.შ.

- ამ დროს თქვენ ისევ ეკონომიკის მინისტრი იყავით?

- ეკონომიკის სამინისტროდან უკვე წამოსული ვიყავი და გავხდი რეფორმების კოორდინაციის სახელმწიფო მინისტრი. პოზიციის ამ ცვლილებამ უფრო გააიოლა ჩემი საქმიანობა. მე შემეძლო ყველა რეფორმაში ჩართვა.

ცხადია, ენერგეტიკის რეფორმაში ძალიან დიდი როლი ითამაშა იმ სახელმწიფო აქტივობამ, რომელიც იყო ენერგეტიკის სამინისტროს მიერ წარმართული. მაგრამ საბოლოო ჯამში, წარმატებული რეფორმა, რომელიც ჩატარდა, იყო დიდი დისკუსიების შედეგი. უნდა ითქვას, მაშინდელი პრემიერ-მინისტრის ზურაბ ნოღაიდელის სასახელოდ, რომ აქტიურად იყენებდა ჩვენს ჯგუფს, როგორც „მეორე აზრს“, second opinion - რასაც ჰქვია ინგლისურად. ბევრი რამე ამ რეფორმაში სწორედ ჩვენი ჯგუფის შეთავაზებული იყო.

- უშუალოდ, თქვენი ჯგუფის საქმიანობა როგორ დაიწყო და გაგრძელდა?

- თუ არ ვცდები, პრემიერ-მინისტრი უკვე ზურაბ ნოღაიდელი იყო... ენერგეტიკის რეფორმა რომ არ ყოფილიყო მხოლოდ ენერგეტიკის სამინისტროს სივრცეში ჩაკეტილი, მე შევთავაზე ნოღაიდელს, რომ შექმნილიყო ენერგეტიკის თემაზე მომუშავე ჯგუფი, კომისია - რომლის თავმჯდომარეც იყო ნოღაიდელი. ჯგუფში შედიოდა ნიკა გილაური, ალეკო ხეთაგური, ფინანსთა მინისტრი, მე, გიორგი თავაძე და კიდევ რამდენიმე ადამიანი...

რამდენიმე მნიშვნელოვანი მომენტი იყო, რამაც გამოიწვია საბოლოო ჯამში ენერგოსისტემის გაჯანსაღება. ერთი მიზეზი ცხადია, იყო მასობრივი სახელმწიფო ინვესტიციები. ეს იყო რამდენიმე ასეული მილიონი ლარი ყოველწლიურად, რომელიც მოხმარდა ენგურჰესის და ცალკეული ჰესების რეაბილიტაციას.

მეორე ფაქტორი იყო, რომ ჩვენ გავზარდეთ ტარიფები. ამ იდეას ალეკო ხეთაგური ძალიან მარტივად დაეთანხმა, იმიტომ რომ გასაგები იყო, ტარიფების გაზრდა ენერგოსისტემის მდგრადობის საწინდარი იქნებოდა. მოხმარება მცირდება, შემოსავალი იზრდება და სისტემაში ჩნდება ფული, რომელიც მისი მდგრადობის გაზრდის მიზნით შეიძლება მოიხმარო.

მესამე ნაწილი იყო, რომ ჩვენ უარი განვაცხადეთ არსებულ რეგულაციურ მოდელზე: რეფორმამდე არ შეიძლებოდა ერთი და იგივე პირი ყოფილიყო ელექტროენერგიის  მწარმოებელიც და დისტრიბუტორიც; ასევე აუცილებელად უნდა ყოფილიყო ე.წ. საბითუმო ენერგობაზარი. ეს საბითუმო ბაზარი იყო შავი ხვრელი. „თელასი“ თავისი გენერაციის ობიექტებიდან ჰყიდდა საბითუმო ბაზარს და მერე ამ საბითუმო ბაზრიდან უკან ყიდულობდა დენს. ამის შემდეგ ანაწილებდა. ეს სქემა მოვსპეთ. შესაძლებელი გახდა, რომ მწარმოებელს თავისი გამომუშავებული ელექტროენერგია თვითონ გაეყიდა. ამ საკითხზეც იყო ბევრი კამათი და ბრძოლა.

მეოთხე ნაწილი: ძალიან მნიშვნელოვანი იყო პრივატიზაცია, როცა ენერგოსისტემაში რამდენიმე მსხვილი კერძო მესაკუთრე ჩამოყალიბდა. მათ საშუალება მიეცათ, ყოფილიყვნენ ვერტიკალურად ინტეგრირებული და საკუთარი გამომუშავებული დენი თავად გაეყიდათ. ვერტიკალური ინტეგრაცია შეიძლება თუ არა - ძალიან საკამათო საკითხია მსოფლიოშიც კი. ვეროკავშირში ასეთი სქემა მიუღებელია. ენერგოკომპანიების მოწყობა უნდა იყოს დაყოფილი. შევარდნაძის დროს ჩატარებული რეფორმა ასეთივე სქემას ითვალისწინებდა. თუმცა, კარგად ჩანდა, რომ იგივე სქემა ჩვენთან არ მუშაობდა.

კიდევ ერთი კომპონენტი იყო საფასურის გადახდის დისციპლინა. ამაში ძალიან დიდი როლი ითამაშეს სამართალდამცავებმა. ფაქტობრივად, რეფორმის ეგ ნაწილი სამართალდამცავი სტრუქტურების და პროკურატურის მიერ ჩატარდა. ხალხში ჩამოყალიბებული იყო ჩვევა, რომ მოხმარებული დენის სანაცვლოდ ფული არ გადაეხადათ, მოეპარათ, აჯანყებულიყვნენ, როცა გადაუხდელობის გამო დენს გაუთიშავდნენ და ა.შ. ცხადი იყო, რომ რეფორმის ამ ნაწილში მკაცრი ღონისძიებების გარეშე არაფერი გამოვიდოდა. შინაგან საქმეთა მინისტრ ვანო მერაბიშვილის და გენერალური პროკურორის - ზურაბ ადეიშვილის ძალიან დიდი დამსახურებაა, რომ რეფორმის ეს ნაწილი კარგად ჩატარდა.

- ტარიფების გაზრდა საკმაოდ მტკივნეულად აღიქვა მომხმარებელმა, თუმცა, აშკარაა შედეგი მოიტანა.

- იყო გავრცელებული აზრი, რომ ხალხს ფული არა აქვს და უფულობის გამო დენს ვერ იყიდის. თან მიაჩნდათ, რომ დენი ისეთი პირველადი მოხმარების საგანია, რომელიც აუცილებლად იაფი უნდა ყოფილიყო. მაშინ აღმოვაჩინე, რომ საქართველოს მოსახლეობა, მინიმუმ 2 რაღაცაზე: მასობრივი მოხმარების საგანზე ხარჯავდა უფრო მეტ ფულს, ვიდრე დენზე. ეს იყო სიგარეტი და მობილური ტელეფონები.

მობილურების მომსახურების, ასევე სიგარეტის გაყიდვა იყო უფრო მეტი, ვიდრე დენის. მაგრამ, თუ შენ შეგიძლია რომ არ გადაიხადო - რატომ გადაიხდი?

გეტყვით კარგ მაგალითს, რატომ იყო ტარიფის გაზრდა მნიშვნელოვანი. სტრუქტურა იყო ასეთი: თბილისის დისტრიბუცია „თელასს“ ეკუთვნოდა, თბილისის გარეთ დისტრიბუციას გაერთიანებული სადისტრიბუციო კომპანია „იუდისი“ ახორციელებდა. აჭარაში და კახეთში ადგილობრივი სადისტრიბუციო კომპანიები იყვნენ.

„იუდისი“ ფაქტობრივად გაკოტრებული იყო და მას მართავდა ამერიკული „პიეი კონსალტინგი“, რომელსაც „იუესაიდი“ უხდიდა ფულს. „პიეი კონსალტინგს“ რეფორმირების არავითარი ინტერესესი არ ჰქონდა. მათი ხეირი იყო, რაც შეიძლება დიდხანს ყოფილიყვნენ და ჰქონოდათ გარანტირებული შემოსავალი.

- უცხოური ორგანიზაცია რეფორმას აფერხებდა?

- ჩემი აზრით, ბევრმა უცხოურმა ორგანიზაციამ და კომპანიამ საკმაოდ უარყოფითი როლი შეასრულა ენერგეტიკული რეფორმის წინააღმდეგ. მსოფლიო ბანკი იყო ძალიან სკეპტიკურად განწყობილი, KFW კი რიგ შემთხვევებში უბრალოდ, წინააღმდეგი იყო, „იბიარდი“ არ იყო მხარდამჭერი. იდეაში, უცხოელების მხრიდან რეფორმა მხარდაჭერილი თითქმის არ ყოფილა. ადგილობრივი ენერგეტიკოსების ნაწილიც წინააღმდეგი იყვნენ. ერთხელ მახსოვს, ჩემთან იყო მოსული ელიზბარ ერისთავი, რომელიც მაშინ სემეკის ხელმძღვანელი იყო. ჭკუა მარიგა. მერე მეც ვუთხარი რა პოზიციაც მქონდა ამ რეფორმასთან დაკავშირებით. ბოლოს ადგა, რიხიანად მითხრა: თქვენ დაღუპავთ ენერგოსისტემას! და წავიდა ამაყად თავაწეული.

- ხელისუფლებაში და თქვენ ჯგუფს შორის, რეფორმირებისას მთავარი წინააღმდეგობა რა საკითხებზე იყო?

- „ბრძოლა“ ძირითადად ორი იდეის ირგვლივ მიდიოდა: ან მეტი ცენტრალიზაცია სისტემაში, ან მეტი თავისუფლება და კერძო ინტერესი.

მაგალითად, იყო იდეები, რომ ელექტროენერგეტიკაში ჩართულ ყველა მონაწილეს ერთი საერთო საბანკო ანგარიში უნდა ჰქონოდათ, თითქმის სამხედრო რეჟიმის მსგავსი სტრუქტურის დამყარებაზე იყო ლაპარაკი. ასევე, იყო მოსაზრება, რომ ენერგოსისტემის ობიექტების გაკოტრება შეუძლებელი ყოფილიყო და სხვა რეჟიმში გადასულიყო...

ფაქტობრივად, ენერგოსისტემა ეკონომიკური საქმიანობიდან ამოღებული უნდა ყოფილიყო. არადა, ეს ჩვეულებრივი ბიზნესია. მოგების მიღების მიზნით არავითარი განსხვავება არ არის დენის ბიზნესია, პურის ბიზნესი თუ ტანსაცმლის კერვის... გასაგებია, რომ ყველა ბიზნესს თავისი სპეციფიკა აქვს, მაგრამ ეკონომიკის კანონები ყველასთვის საერთოა.

რეფორმის დროს მეც რაღაც მეშლებოდა, უშეცდომო არც მე ვარ. მაგალითად, მიმაჩნდა, რომ საფასურის ამოღების მოწესრიგება უფრო რთული იქნებოდა და უფრო სკეპტიკურად ვიყავი განწყობილი გამრიცხველიანების მიმართ. თუმცა, გამრიცხველიანების ზოგიერთი მოდელი, რომელიც დონორების მეშვეობით იყო შემუშავებული, იყო აბსურდული. მაგალითად, ერთი მოდელი იყო, რომელის განხორციელებაც 250 მილიონი დოლარი დოლარი ჯდებოდა და თითოეულ მრიცხველს უნდა ჰქონოდა თავისი „ჯიესემ“ მოდული. მრიცხველში იქნებოდა ტელეფონის სიმ-ბარათის მსგავსად და უნდა ყოფილიყო უზარმაზარი ცენტრალიზებული გამოყოფილი ცენტრი თბილისში და თითოეულ მრიცხველს უნდა გადმოეცა ინფორმაცია ყოველ ნახევარ საათში მოხმარებული დენის შესახებ. თითქმის მილიონ მრიცხველს საქართველოში, ყოველ ნახევარ საათში უნდა გადმოეცა ინფორმაცია მოხმარების დინამიკაზე. საქმე ის არის, რომ ეს ჯდებოდა 250 მილიონი დოლარი და საქართველოში მოხმარებული დენის ღირებულება მაშინდელი ტარიფებით იყო ამ თანხის ძალიან მცირე ნაწილი.

- რაც შეეხება იმ ორ მიდგომას, რაზეც კამათობდით: ყოფილიყო ან მეტი ცენტრალიზაცია, ან მეტი თავისუფლება?

- რატომ არ მუშაობდა საქართველოში ვერტიკალური სეპარაცია და გაყოფა რატომ არის მავნებლობა: ევროპაშიც ზოგან აკრძალეს ვერტიკალური ინტეგრაცია და ზოგიერთ რეგიონებში პრობლემები აქვთ. სადისტრიბუციო კომპანიები კოტრდებიან. საქმე ის გახლავთ, რომ ელექტროენერგიის მწარმოებლისა და გამანაწილებლის ხარჯების სტრუქტურა არის ძალიან განსხვავებული. განსაკუთრებით მაშინ, თუ ეს მწარმოებელი ჰიდროელექტროსადგურია. მისი ხარჯების ძირითადი ნაწილი არის ამორტიზაცია. თავიდან, ერთხელ არის ჩადებული კაპიტალი და ათეულობით წლის განმავლობაში ცვდება. ამიტომ, გამომუშავებული დენის ტარიფიდან მიმდინარე ხარჯის დაფარვას - ხელფასებს და ტექნიკურ საშუალებებს ძალიან მცირე ნაწილი ხმარდება. სადისტრიბუციო კომპანიაში მთავარი ხარჯი არის ნაყიდი დენი. კაპიტალური ხარჯები ბევრად ნაკლები აქვთ. ამიტომ, თუ ჰიდროელექტროსადგურმა შემოსავალი არ მიიღო, მომენტალურად არაფერი მოუვა. რაღაც პერიოდი თუ გაგრძელდა შემოსავლის მიუღებლობა, მერე შეიძლება რემონტის პრობლემა შეექმნას. ასე რომ, ჰესის მუშაობისთვის მცირე შემოსავალიც საკმარისია, რომ ფუნქციონირება გააგრძელოს. ამიტომ, ჩნდება ილუზია, რომ ჰესებს ფული არ სჭირდებათ. რომ არ გადაუხადო, არც არაფერი არ მოხდება და ასეც იყო ხოლმე. ადმინისტრაციულად ისე იყო მოწყობილი, რომ დენის საფასურს არ უხდიდნენ, მაგრამ აიძულებდნენ დენი მაინც გამომემუშავებინა და გაეყიდა. თან, თუ არ უხდიან, ენერგოსისტემა დენს ხომ ვერ შეინახავს? მაინც უნდა გაყიდოს, ვიღაცას მიაწოდოს. ბოლო-ბოლო კაშხალი ხომ უნდა უნდა დაცალოს წყალდიდობა რომ არ მოხდეს.... ამიტომ, იძულებულია ჰესი ამუშაოს, უნდა თუ არა, დენი გაყიდოს. თან, ფულს არ უხდიან. სადგურს არაფერი ემართება, მაგრამ გროვდება პრობლემები.

სადისტრიბუციო კომპანიამ კი თუ ფული ვერ შეაგროვა, დენის ფულს ვერ გადაიხდის და მაშინვე უნდა გაჩერდეს. ანუ, იმდენად განსხვავებულად არის მოწყობილი, რომ თუ ქვეყანაში 100%-იანთან მიახლოებული არ არის დენის საფასურის ამოღება, სადისტრიბუციო კომპანია კოტრდება - ვალი უგროვდებათ და შემოსავალი არა აქვთ. ჰყავთ დებიტორები, რომლებიც ვერასოდეს ვერ გადაუხდიან.

ზოგადად ვერტიკალური ინტეგრაციის მოტრფიალე არ ვარ, მაგრამ ამ შემთხვევაში თვითონ თუ ვარ დაინტერესებული, რომ ამოვიღო ფული, მხოლოდ მაშინ მექნება სრულფასოვანი მუშაობის საშუალება.

- დენის უფრო დაბალი ტარიფის შენარჩუნება გამორიცხავდა ელექტროსექტორის მდგრადობას?

- ტარიფების გაზრდა, მათ შორის გენერაციის ტარიფების - იყო ძალიან მნიშვნელოვანი. 2004 წლამდე ტარიფები სასაცილო იყო. ითვლიდნენ რაღაც ფორმულით, რასაც რეალობასთან არაფერი აკავშირებდა.

ტარიფები იმდენად მცირე იყო, რომ საქმე აბსურდამდე მიდიოდა. მახსოვს, ერთ კაცს ჰქონდა პატარა ელექტროსადგური. წელიწადში რამდენიმე ათეული ათასი დოლარის დენს აწარმოებდა. სადგურს 2 პატარა ტურბინა ჰქონდა. ერთი ტურბინა გაუფუჭდა და ეს კაცი გახარებული იყო: რაც ნაკლებად იმუშავებს, მით უფრო ნაკლები წაგება მექნებაო. ეს ხომ ნიშნავს, რომ სისტემა არაეფექტურია? უხაროდა, რომ საწარმო გაუფუჭდა და წარმოება გაუნახევრდა.

- ეს მცირე ჰესი ქსელში იყო ჩართული?

- კი. ვალდებულება ჰქონდა, რომ დენი მიეწოდებინა. მაგრამ, ისეთი ტარიფი ჰქონდა დადგენილი, რომ არ უღირდა. თანაც, მიწოდებული დენისთვის თითქმის არც არაფერს უხდიდნენ. საგადასახადო მოდიოდა და აჯარიმებდნენ, რადგან დენის მიწოდებაზე განსაზღვრული ვალდებულება სრულყოფილად არ ჰქონდა შესრულებული. თავისით ვერ აჩერებდა - დივერსიად ჩაუთვლიდნენ და დააჯარიმებდნენ. რომ გაუფუჭდა - ამოისუნთქა კაცმა.

- რეფორმებზე მომუშავე გუნდი რამდენად თავისუფალი და დამოუკიდებელი იყო; პრეზიდენტი თუ იყო ჩართული ამ საქმეში?

- პრეზიდენტი არ ერეოდა, პრემიერი ზურაბ ნოღაიდელი აქტიურად იყო ჩართული. ზურაბ ჟვანიას ამის დრო არც ჰქონდა ხოლმე. მაშინ ლაპარაკი იყო სიტუაციის არ გაუარესებაზე. ჟვანიას დროს სისტემა ისეთ მდგომარეობაში იყო, უცბად გაუმჯობესების შანსი არ არსებობდა. ნოღაიდელის დროს უკვე საშუალება გაჩნდა სისტემა როგორ გაგვეუმჯობესებინა. ნოღაიდელი ასევე აქტიურად იყო ჩართული პრივატიზაციაშიც.

პრეზიდენტთან მხოლოდ ზოგად პოლიტიკურ საკითხებზე იყო ლაპარაკი - „ასე რომ გავაკეთოთ, პრობლემა ხომ არ იქნება“. ამ საკითხებზე ძირითადად ნოღაიდელი ლაპარაკობდა და არა რეფორმებზე მომუშავე ჯგუფი ან ჯგუფის წევრები.

- მას შემდეგ, რაც ნოღაიდელი ხელისუფლებიდან წავიდა და სააკაშვილის მთავრობას ოპოზიციაში ჩაუდგა, პრეზიდენტის მიმართ წყენა გამოხატა. მიხეილ სააკაშვილმა ერთ-ერთი გამოსვლისას განათებულ ნათურას „გილაურის ნათურა“ უწოდა. ნოღაიდელის თქმით, ენერგეტიკაში რეფორმა მისი დამსახურება იყო და არა ნიკა გილაურის.

- საბოლოო ჯამში, რეფორმა მთლიანი მთავრობის გაკეთებულია. გილაური კი იყო მინისტრი, მაგრამ ისიც ფაქტია, რომ ნოღაიდელი მთავრობის მეთაური გახლდათ. როგორ არის იცით? მე რომ ვთქვა ჩემი გაკეთებულიაო, ქეთი ქინქლაძემ, რომელიც ჩემს ჯგუფში იყო,  რომ თქვას - კი მაგრამ, მე არაფერი მიკეთებიაო? ცხადია, ეს არის ბევრი ადამიანის ერთობლივი შემოქმედება. წარმატებული რეფორმა მრავალი დიდი კამათის შედეგია. რეფორმებში სრული დატვირთვით ჩართული იყო მინისტრი ნიკა გილაური და მისი მოადგილე ალეკო ხეთაგური. სამინისტროს ეგენი წარმოადგენდნენ. ზურაბ ნოღაიდელი, ასევე მე - ენერგეტიკის რეფორმაში ჩართული ვიყავით დროის გარკვეული ნაწილი, რადგან პარალელურად სხვა ბევრ რეფორმაზეც ვმუშაობდით.

თუ მე მკითხავენ, „გილაურის ნათურას“ ნამდვილად არ ვუწოდებდი. კომისიამ, სადაც დისკუსია მიმდინარეობდა და სადაც ფორმატი ყალიბდებოდა, ძალიან დიდი როლი ითამაშა. ეს არის მთავრობის ერთობლივი მოქმედების შედეგი. იგივე პრივატიზაცია, რაც ენერგეტიკის ობიექტებზე ჩატარდა, ირაკლი ჩოგოვაძის გარეშე, რომელიც ეკონომიკის სამინისტროს წარმოადგენდა, მის გარეშე შეიძლება კარგად არ ჩატარებულიყო. იგივე გადახდების პრობლემა ვერ მოგვარდებოდა და ცხადია, რეფორმა ჩავარდებოდა, რომ არა ზურაბ ადეიშვილის და ვანო მერაბიშვილის სწორი მუშაობა.

მაგალითად, რომელიმე სოფელში თუ არ იხდიდნენ საფასურს და დენს იპარავდნენ, ადგილზე რომ არ მისულიყვნენ სამართალდამცავები და ეს ამბავი არ აღეკვეთათ - შორიდან ვერც ენერგეტიკის სამინისტრო უშველიდა რამეს და ვერც მინისტრი.

ძალიან საინტერესო შემთხვევა იყო აზერბაიჯანის საზღვართან მდებარე სოფელ ლემშვენიერაში. სოფელში ჩამოსახლებული სვანები ცხოვრობენ, რომლებმაც საოცარი ტექნიკური ნიჭი გამოიჩინეს და შეძლეს მაღალი წნევის გაზსადენის გაბურღვა, მერე მილის მიდუღება და გაზის იქიდან გადმოქაჩვა. გაზს მოიხმარდნენ და ფულს არ იხდიდნენ. მეტსაც გეტყვით, გაზსადენი გაიყვანეს მეზობელ სოფლებში და იმათ ახდევინებდნენ ფულს და ჯიბეში იდებდნენ. 2004 წელს მანდ რამდენჯერმე გაგზავნეს პოლიციელთა რაზმი, რომელთაც ვერაფერი გააწყვეს. ბოლოს მერაბიშვილის და ადეიშვილის უწყებები ჩაერია და ისე აღმოფხვრა გაზის დატაცება.

ასევე, სვანეთში იყო ერთი კაცი, რომელიც მაღალი ძაბვის გადამცემ ხაზებს ავტომატით წყვეტდა ხოლმე. შევარდნაძის მთავრობას აშანტაჟებდა, რომ თუ არ უნდოდათ ხაზი დაეზიანებინა, ფული უნდა გადაეხადათ. სხვათა შორის შევარდნაძის ძალიან სასაცილო ბრძანებულებაა მაგასთან დაკავშირებით. დაახლოებით ასეთი შინაარსის: ეთხოვოს ამ სახელის და გვარის კაცს, შეწყვიტოს სროლა და გადამცემი ხაზის დაზიანება. ზედამხედველობა დაევალოს ენერგეტიკის მინისტრ მირცხულავას.  

- მახსოვს, რთული იყო ყაზბეგის რაიონში გაზის მოხმარების შეზღუდვა.

- ყაზბეგის რაიონში არ იყო საქმე მარტივად. საქართველოში არსებობს „მთის კანონი“. აწესრიგებს მაღალმთიან რეგიონებში მაცხოვრებელთა უფლებებს და პრივილეგიებს. პირველად რომ გავიგე ამ კანონის შესახებ, ვიფიქრე, რომ ლაპარაკია ადათზე. არადა, კოდექსში ყოფილა ჩაწერილი. მაღალმთიანი რეგიონის მოსახლეობისთვის შეღავათებია განსაზღვრული. ყაზბეგის მოსახლეობა თვლიდა, რომ მათ უფასოდ ეკუთვნით გაზი. იყო სამიათასამდე ოჯახი და თითქმის ყველა ოჯახს ჰგონდა სათბური. სამი ათას სათბურს ათბობდნენ გაზით. მოჰყავდათ კიტრი და პომიდორი. შემდეგ, ვლადიკავკაზში ჰყიდდნენ. წლის მანძილზე ხუთი მილიონი ლარის ღირებულების გაზს წვავდნენ და 3 მილიონის ღირებულების კიტრს და პომიდორს ჰყიდდნენ. აბსოლუტურად უაზრო საქმიანობა იყო, მაგრამ, რადგან გაზში კაპიკს არ იხდიდნენ, თითქმის ხარჯი არ ჰქონდათ. ადვილი მისახვედრია, რომ ტკბილი მუსაიფით და „კაი, ბიჭებო, ასე არ შეიძლება“ - არაფერი გამოვიდოდა.

მთავრობისთვის ყოველთვის დისკომფორტული იყო ამ საქმის განხილვა. როცა მთავრობის სხდომა იწყებოდა, ერთი საკითხი აუცილებლად „ყაზბეგი გაზს“ შეეხებოდა ხოლმე. ყოველწლიურად, 5, ზოგჯერ 7 მილიონი ლარის გაზი ქრებოდა საქართველოში - იწვებოდა ყაზბეგში. ეს მოხმარებული გაზის საფასური ვალად ედებოდა გაზის კომპანიას. გაზი რუსეთიდან შემოდიოდა და ვიღაცას უნდა გადაეხადა. დიდი კამათი და ჩხუბი იყო ხოლმე მთავრობის სხდომებზე. ენერგეტიკის სამინისტროს არ უნდოდა შარი და თავის ტკივილი. ყაზბეგში რომ სამინისტროდან ვინმე მისულიყო და გაზის მოხმარება აეკრძალა - მარტივად შეიძლებოდა მოეკლათ კიდეც.

- საბოლოოდ, ხელისუფლებამ შეძლო და ყაზბეგელებს სათბურები დააშლევინა. რთული იყო პრობლემის მოგვარება?

- წინააღმდეგობა დიდი იყო, როგორც ხელისუფლების ზოგიერთი წევრისგან, ასევე პარლამენტს მიღმა მყოფი ადამიანებისგან. „კი, მაგრამ, ცოდვა არ არის ეს ხალხი?“, „თქვენ გინდათ ყაზბეგი ხალხის გარეშე დარჩეს?“... თან, მაშინ ყაზბეგელების ნაწილი გამოდიოდა და ხელისუფლების დაშანტაჟებას ცდილობდა - რუსეთის მოქალაქეები გავხდებითო. შეიძლება ერთი მიზეზი გაზის საკითხის გადაჭრაც იყო, როს გამოც „ნაციონალურ მოძრაობას“ ყაზბეგში არასდროს გაუმარჯვია...

საბოლოო ჯამში ასეთ იდეაზე შევჯერდით - მთავრობამ ყაზბეგელებისგან სათბურები გამოისყიდა. დაშალეს, მასალაც მათი იყო და მიღებული ფულით შეეძლოთ სათბურის გარდა რაც გაუხარდებოდათ, ის გაეკეთებინათ. ზოგმა „გესტ-ჰაუსი“ ააშენა, ზოგმა ცხვარი იყიდა... ვისაც სათბურის ქონა სურდა, მათ არავინ ზღუდავდა მარნეულში ან ბარში, სხვაგან გაეკეთებინათ - სადაც სათბურის მუშაობას აზრი აქვს.

რატომ მოხდა, რომ დაშლილი სათბურის სანაცვლოდ მიღებული ფულით ისევ სათბურები არ გააკეთეს? იმიტომ, რომ პოლიციამ გასაგებად აუხსნა, არ დაუშვებდნენ ყაზბეგში სათბურების ხელახლა აშენებას.

- ისეთი ვინმე რომ ყოფილიყო, ვინც საკუთარ სათბურში მოხმარებული გაზის საფასურის გადახდაზე თანახმა იქნებოდა?

- გამორიცხულია ყაზბეგში სათბურის  მუშაობას აზრი ჰქონდეს. მანდ სუპერ-ეფექტური სათბურიც რომ გააკეთო, მაშინაც კი არ ექნება აზრი: ძალიან ბევრი საწვავი სჭირდება გათბობას. ვისაც სათბურის ბიზნესი აინტერესებს, მარნეულში ან ბარში, თბილ ადგილას გააკეთებს. რატომ უნდა აწარმოოს ყაზბეგში, სადაც თითქმის მთელი წელი სიცივეებია? თან, რადგან გაზი მუქთად ჰქონდათ, მის დაზოგვას არავინ ფიქრობდა. მაგალითად, მოვიდა თოვლი  და დაადო სათბურის სახურავზე. რადგან სახურავი შუშის არის, თოვლს ჩამოხვეტა სჭირდება, რომ სიმძიმემ შუშა არ ჩაამტვრიოს. ყაზბეგელები თოვლის ჩამოხვეტის ნაცვლად, სათბურში გათბობას მოუმატებდნენ და ისე ადნობდნენ თოვლს. სათბურს თუ 1-2 ფანჯარა გაუტყდებოდა ეგეც არ იყო პრობლემა - კიდევ მეტად გააღებდნენ გაზის ონკანს და მეტი სითბოს ხარჯზე აანაზღაურებდნენ იმ გატეხილი ფანჯრიდან შემოსულ სიცივეს. 2-3 შუშა გატეხილი ჰქონდათ ხოლმე და ვითომც არაფერი. გაზის მოხმარების ზრდით არეგულირებდნენ.

ასე იკარგებოდა ყოველწლიურად 5-7 მილიონი ლარის ღირებულების გაზი, რაც დაახლოებით მეხუთედი იყო, რასაც მთელი თბილისი მოიხმარდა.

ნოღაიდელმა ძალიან დიდი როლი ითამაშა ენერგეტიკის სექტორის რეფორმაში. ბევრი რამე გააკეთა და გადაწყვეტილების მიღება არ უჭირდა. ენერგეტიკის სამინისტროს ბევრი სულელური იდეა ჰქონდა, მაგალითად, უკვე გითხარით ერთი საბანკო ანგარიში ჰქონოდა ყველა ენერგოკომპანიას, უფრო მეტად ყოფილიყო სახელმწიფოს როლი მთელ სექტორში წარმოდგენილი, მეტი რეგულაციები შემოგვეღო... ამ იდეებს ნოღაიდელი არ დათანხმდა.

- რადგან მრავალ რეფორმაზე მუშაობდით და მნიშვნელოვან გავლენას ახდენდით მთავრობის გადაწყვეტილებებზე - თქვენ რატომ არ დაგნიშნათ პრემიერ-მინისტრად მიხეილ სააკაშვილმა?

- რას ლაპარაკობთ, მე ვინ გამიშვებდა პრემიერ-მინისტრად? რთული ხასიათი მაქვს. რაღაც სისულელე რომ დამავალონ - არ გავაკეთებ.

მეტსაც გეტყვით, რამდენჯერმე ვუთხარი მიშას, ვხედავდი, არასწორი რაღაცები კეთდებოდა და ვთავაზობდი ფინანსთა მინისტრად დავენიშნე. იმიტომ რომ ფინანსთა მინისტრსაც შეუძლია რეფორმები ჩაატაროს. ასევე ვუთხარი, რომ ჯანდაცვის მინისტრი გავხდები და სამინისტროში შექმნილ პრობლემებს მივხედავ, დაწყებულ საქმეს ბოლომდე მივიყვან-მეთქი. ჯანდაცვის სამინისტრო რაღაც მომენტში გახდა უუნარო, რომ რამე გაეკეთებინა. ვერ მუშაობდა ეფექტურად ბიუროკრატიული სისტემა...

მე ყველა რეფორმაში ვმონაწილეობდი. ვაკრიტიკებდი და ვეწინააღმდეგებოდი, რომ რაღაც სისულელე არ გაეკეთებინათ. მაგრამ როგორც ადამიანი, რომელსაც მანდატი უნდა აეღო და რას გააკეთებდა - თავად გადაეწყვიტა, როგორც ჩანს, კომფორტს არ ქმნიდა. თან, ბევრი საკითხი იყო, რაზეც ჩვენ განსხვავებული შეხედულებები გვქონდა. რაღაცაში მე ჩემი შეხედულება გავიტანე, უბრალოდ, გავიტანე გუნდის შიდაპოლიტიკური კაპიტალის ხარჯზე. მაგალითად, რომ არ შეიძლება იმ ხალხის განადგურება და დასჯა, ვინც შევარდნაძის მმართველობისას ფული გააკეთა.

შურისძიება არ არის მთავრობის საქმე. მითუმეტეს, ცენტრალიზებულად დადგეს და ყველა დასაჯოს. 2004 წლის სექტემბერში, ლადო პაპავას, რომელიც მაშინ პარლამენტის წევრი იყო „ნაციონალური მოძრაობის“ სიით და ნინო ბურჯანაძის გუნდს წარმოადგენდა, ვკითხე:

- რატომ მაკრიტიკებთ, ბატონო ლადო, გამოდიხართ და ამბობთ, რომ ბენდუქიძე ამას აფუჭებს, ასე და ასე.

- იმიტომ რომ თქვენ ახდენთ შევარდნაძისდროინდელი ეკონომიკური დანაშაულების ლეგალიზაციასო.

მე ვუთხარი, თქვენ შევარდნაძის მთავრობაში 6 წელი ეკონომიკის მინისტრი იყავით და მე ვახდენ ლეგალიზაციას? ჩვენ კი ვიყავით მთავრობაში, მაგრამ ჩვენ მას ვებრძოდითო.

ჩემთვის გაუგებარია, იყო მთავრობაში და მთავრობის მეთაურს ებრძოდე...